Georges Contenau - Życie codzienne w Babilonie i Asyrii(1963r.), LITERATURA FAKTU - j. polski
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
GEORGES CONTENAU
Ż
YCIE CODZIENNE W BABILONIE I ASYRII
Przeło
ż
yła ELIGIA B
Ą
KOWSKA
PA
Ń
STWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY
Tytuł oryginału «LA VIE QUOTIDIENNE A BABYLONE ET EN ASSYRIE»
Konsultant naukowy KRYSTYNA ŁYCZKOWSKA
Materiał ilustracyjny opracowała KRYSTYNA ŁYCZKOWSKA
Obwolut
ę
i okładk
ę
projektowała DANUTA STASZEWSKA
Copyright: Lrt>rairie Hachette. Distribue par Presse-Avenir
Rok wydania 1963
WST
Ę
P
Około dwudziestu sze
ś
ciu stuleci trwała cywilizacja Mezopotamii, od swych pocz
ą
tków (mniej wi
ę
cej 2900 lat
p. n. e.) do przybycia tam Aleksandra (w 330 r. p. n. e.). Poniewa
ż
niepodobna nakre
ś
li
ć
ogólnego obrazu „
ż
ycia
codziennego" na przestrzeni tylu wieków i ustrzec si
ę
nie
ś
cisło
ś
ci i anachronizmów — nie mówi
ą
c ju
ż
o tych,
których nawet nie podejrzewaliby
ś
my wobec niedoskonałego stanu naszej wiedzy — musimy ograniczy
ć
si
ę
do
okresu znacznie krótszego. Ale który okres nale
ż
y wybra
ć
?
Trzeba w
ś
ród epok najbardziej charakterystycznych wybra
ć
t
ę
, o której wiemy najwi
ę
cej; otó
ż
zdaje si
ę
,
ż
e dwa
stulecia, a raczej blisko dwa, zawarte pomi
ę
dzy rokiem 700 a 530 p. n. e., odpowiadaj
ą
tym warunkom. W Azji
Zachodniej nast
ę
puj
ą
wtedy zdarzenia ogromnej doniosło
ś
ci, Asyria osi
ą
ga wówczas szczytowy punkt rozwoju i
włada całym Bliskim Wschodem, a przez pewien czas nawet i Egiptem; nast
ę
pnie Babilonia, jej wasalka,
sprzymierzona z Medami, przybyłymi z wy
ż
yny Iranu, zrzuca jarzmo, burzy Niniw
ę
(r. 612 p. n. e.) i wtedy
zaczyna si
ę
dla Babilonu okres pomy
ś
lno
ś
ci, którego echa znajdujemy u historyków staro
ż
ytnych i z którym
zwi
ą
zane jest imi
ę
Nabuchodonozora. Nast
ę
puje wówczas akt trzeci oraz finał tego eposu. Z kolei Persowie
napadaj
ą
na Babilon; Azja zmienia władców i dynastia Ahemenidów przez dwa stulecia decyduje o losach
Wschodu.
Otó
ż
o tym okresie, obfitym w zdarzenia, które zmieniły oblicze starego
ś
wiata, posiadamy sporo wiadomo
ś
ci.
Przede wszystkim dostarczyły ich oryginalne dokumenty z Asyrii i Babilonu, gliniane tabliczki, które oparły si
ę
wiekom; dzi
ę
ki nim lepiej znamy drobne wydarzenia z
ż
ycia mezopotamskiej rodziny pod rz
ą
dami Sargonidów
w Asyrii ni
ż
koleje
ż
ycia francuskich chłopów z okresu Ludwika
Ś
wi
ę
tego. Epoka, któr
ą
wybrali
ś
my, zostawiła
Roczniki Królewskie, dotycz
ą
ce
ż
ycia politycznego, ksi
ę
gi rytualne i hymny, informuj
ą
ce o
ż
yciu religijnym,
oraz kontrakty w zakresie spraw prywatnych, korespondencj
ę
wysokich urz
ę
dników z dworem i listy zwykłych
ś
miertelników; biblioteka w Niniwie, zgromadzona przez króla Assiurbanipala (VII w. p. m. e.), daje poj
ę
cie o
wiedzy tego okresu. W tej dziedzinie ciekawo
ść
nasz
ą
mo
ż
emy uwa
ż
a
ć
za zaspokojon
ą
.
Innym
ź
ródłem, którego nie nale
ż
y lekcewa
ż
y
ć
, s
ą
nawi
ą
zuj
ą
ce si
ę
wówczas pierwsze (a przynajmniej pierwsze,
o których wie
ść
do nas doszła) kontakty z Grecj
ą
i oto zjawia si
ę
cała plejada historyków-podró
ż
ników, których
najwcze
ś
niejsze opowiadania mo
ż
emy tu spo
ż
ytkowa
ć
, jako
ż
e s
ą
niewiele pó
ź
niejsze od epoki, któr
ą
b
ę
dziemy
si
ę
zajmowa
ć
. Wreszcie mamy budowle, które kolejno w Chorsabad i Niniwie, Nimrud i Assur zostały
wydobyte na
ś
wiatło dzienne; zbadano ruiny Babilonu — zło
żą
nam i one swoje
ś
wiadectwo. Badania nasze
doprowadzimy do momentu, gdy Achemenidzi zaczn
ą
zabudowywa
ć
swymi pałacami stolice pa
ń
stwa, Suz
ę
i
Persepolis.
Rozdział pierwszy
WIADOMO
Ś
CI OGÓLNE KRAJ
Asyria na północy, a Babilonia na południu tworz
ą
Mezopotami
ę
, to znaczy kraj „mi
ę
dzy rzekami", mi
ę
dzy
dwiema wielkimi rzekami, Tygrysem i Eufratem, dzi
ę
ki którym obszar (ten stał si
ę
urodzajn
ą
ziemi
ą
, tak
podziwian
ą
przez podró
ż
ników staro
ż
ytno
ś
ci). Jednak
ż
e o ile Egipt, który równie
ż
wszystko zawdzi
ę
czał
nawadnianiu, mo
ż
na było nazwa
ć
darem Nilu, inaczej rzecz si
ę
miała z Mezopotami
ą
. Wylewy Nilu s
ą
dobroczynne dzi
ę
ki warstwie mułu, jaki pozostawiaj
ą
corocznie na ziemi, tymczasem wylewy Tygrysu i Eufratu
łatwo mogłyby przynie
ść
zniszczenie, gdyby ich nie podda
ć
kontroli. Wi
ąż
e si
ę
to z, sam
ą
ju
ż
natur
ą
gruntu,
przez który przepływaj
ą
. Obie rzeki maj
ą
ź
ródła w Armenii, w masywie górskim Nifates, w niewielkiej od siebie
odległo
ś
ci; toruj
ą
sobie drog
ę
poprzez góry i nurt ich, wartki jak potok, toczy i szlifuje odłamki skał porwane w
biegu. W porze przyboru wód, gdy topniej
ą
ś
niegi, woda spada na równin
ę
, niszcz
ą
c wszystko, co stanie jej na
drodze. Ju
ż
w bardzo odległych czasach Mezopotamczycy wynale
ź
li naturalny
ś
rodek przeciw tej corocznej
gro
ź
bie, a mianowicie regulacj
ę
odpływu wód za pomoc
ą
sieci kanałów, które nawadniały grunty, a
jednocze
ś
nie stanowiły drogi wodne, w dwójnasób przy
ś
pieszaj
ą
ce poruszanie si
ę
karawan. Masa wód Tygrysu i
Eufratu, w ten sposób rozprowadzona, powoduje mniejsze spustoszenia, rozpi
ę
to
ść
za
ś
zmian ło
ż
yska obu rzek,
które, w razie zaniedbania tych prac, co roku przekształcaj
ą
, mniej lub wi
ę
cej, fizjonomi
ę
kraju, stopniowo
maleje. Te przemieszczenia s
ą
tym znaczniejsze,
ż
e poza okolicami górskimi grunt, zło
ż
ony cz
ęś
ciowo z mułu
naniesionego przez wylew, jest niezbyt stały i łatwo ulega zmianom pod działaniem fali. Im bli
ż
ej Zatoki
Perskiej, tym bardziej grunt, utworzony wył
ą
cznie z pokładów napływowych, staje si
ę
bagnisty i z ka
ż
dym
rokiem delta ro
ś
nie kosztem zatoki.
W epoce, któr
ą
zajmujemy si
ę
w tej ksi
ąż
ce, Zatoka Perska si
ę
gała znacznie dalej: Szatt-el-Arab nie istniał
jeszcze, Tygrys, i Eufrat uchodziły do morza oddzielnie.
Poło
ż
enie geograficzne Mezopotamii, fakt,
ż
e posiada ona wysokie góry na północy, a całkowicie płaski obszar
na południu, nadaj
ą
dwum cz
ęś
ciom kraju zupełnie odmienny charakter. Klimat, gor
ą
cy na północy, ale
miarkowany wpływem gór, obdarza Górn
ą
Asyri
ę
ro
ś
linno
ś
ci
ą
zbli
ż
on
ą
do flory naszych okolic. Z chwil
ą
gdy
znajdziemy si
ę
na równinie, lato staje si
ę
suche, opadów brak i sło
ń
ce wysusza po krótkotrwałej wio
ś
nie cał
ą
ro
ś
linno
ść
, lecz aluwialny skład gleby zapewnia jej urodzajno
ść
i
ż
ycie wraca Wsz
ę
dzie tam, gdzie si
ę
ga
nawadnianie. Najdalej na południu le
żą
ce obszary pokryte s
ą
bagnami zaro
ś
ni
ę
tymi wysok
ą
trzcin
ą
; stopniowo,
id
ą
c od północy, gatunki drzew naszego klimatu zanikaj
ą
i wzdłu
ż
biegu rzek, pocz
ą
wszy od Bagdadu (na
północ od staro
ż
ytnego Babilonu), rozci
ą
ga si
ę
królestwo palmy.
Południowa Mezopotamia jest ojczyzn
ą
ro
ś
lin zbo
ż
owych; staro
ż
ytni nigdy nie mogli si
ę
nadziwi
ć
jej
urodzajno
ś
ci. Herodot zapewne przesadzał, ale mimo to Mezopotamia słusznie uwa
ż
ana była za jeden ze
spichrzów staro
ż
ytnego
ś
wiata.
W dalekiej staro
ż
ytno
ś
ci istniały pewne gatunki fauny, ju
ż
zanikłe w epoce, któr
ą
si
ę
zajmujemy, jak na
przykład bizon i baran o szeroko rozgał
ę
zionych rogach i długiej grzywie; przetrwało natomiast wiele odmian
owiec i kóz. Bydło rogate nale
ż
y do rasy bos primigennis; zaaklimatyzowały si
ę
tam: bawół z Azji Mniejszej i
garbaty wół indyjski. Wieprza nie hodowano na wi
ę
ksz
ą
skal
ę
, natomiast dziki stadami nawiedzaj
ą
trzciniska na
bagnach; ptakami domowymi s
ą
g
ęś
, kaczka, kura; poluje si
ę
na jarz
ą
bki. W kanałach
ż
yje wiele gatunków ryb,
które rybacy łowi
ą
tak
ż
e w bagnach Zatoki Perskiej.
W
ś
ród szkodników wymie
ń
my lwa, z gatunku mniej wspaniałego ni
ż
lew z gór Atlasu, panter
ę
, szakala, hien
ę
,
w
ęż
a i jadowite owady, a tak
ż
e skorpiony. Moskity s
ą
plag
ą
bagien w delcie.
W Dolnej Mezopotamii podglebie jest ubogie; na skutek jego formacji aluwialnej brak tam kamienia, który
znajdujemy, tak jak i rudy, w górach Asyrii;
ś
rodkowa Asyria natomiast (okolica Kirkuk) obfituje w rop
ę
naftow
ą
, a smoł
ę
ziemn
ą
spotyka si
ę
równie
ż
na południu.
Takie s
ą
główne cechy charakterystyczne kraju stanowi
ą
cego o
ś
rodek naszych studiów, ale pa
ń
stwo asyryjskie,
w nast
ę
pstwie podbojów i nieustannych wojen w VIII i VII wieku p. n. e., rozci
ą
gało si
ę
a
ż
do dzisiejszego
południowo-zachodniego Iranu z jednej, a do Morza
Ś
ródziemnego z drugiej strony i z czasem zagarn
ę
ło nawet
Egipt. W ten sposób zapewniło ono sobie, poprzez handel lub daniny, wszelkie zasoby
ś
wiata staro
ż
ytnego.
MIESZKA
Ń
CY
Babilo
ń
czycy i Asyryjczycy nale
żą
do grupy semickiej, lecz maj
ą
w sobie sporo elementów obcych,
reprezentowanych przede wszystkim przez tak zwanych Azjanitów 1. Ci prawdopodobnie, je
ż
eli nawet nie byli
autochtonami, to w ka
ż
dym razie nale
ż
eli do pierwszych znanych nam mieszka
ń
ców Azji zachodniej; tworz
ą
oni
grup
ę
, charakteryzuj
ą
c
ą
si
ę
przez odr
ę
bny j
ę
zyk, religi
ę
i przez swój typ fizyczny. Ich j
ę
zyki — istnieje bowiem
wiele j
ę
zyków azjanickich — odznaczaj
ą
si
ę
tym,
ż
e rdze
ń
słowa w formach koniugacyjnych i imiennych nie
ulega
ż
adnym zmianom. Religia ich jest religi
ą
pot
ęż
nych sił natury, okre
ś
lonych prawami
ż
yzno
ś
ci i płodno
ś
ci.
Ich typ fizyczny wreszcie — je
ż
eli wierzy
ć
zabytkom, gdy
ż
pomiary czaszek znalezionych w trakcie prac
wykopaliskowych nie zgadzaj
ą
si
ę
z cechami głów, jakie przekazała nam ówczesna rze
ź
ba — odznacza si
ę
orlim
nosem, niewysokim czołem, czaszk
ą
sklepion
ą
nisko i sko
ś
nie, płask
ą
potylic
ą
(s
ą
to cechy charakterystyczne
obecnej grupy arme
ń
skiej). Owi Azjanici ró
ż
ni
ą
si
ę
wi
ę
c od Semitów i od Indoeuropejczyków. jakkolwiek paru
archeologów chciało w niektórych z tych ludów dopatrywa
ć
si
ę
pre-Indoeuropeje
ż
yków.
Najstarszy element tej grupy stanowi
ą
Sumerowie, których mo
ż
na uwa
ż
a
ć
za czynnik cywilizacyjny
Mezopotamii, działali oni tak jak proto-Hetyci w Azji Mniejszej, Huryci w północno-wschodniej Asyrii i
ludno
ść
rozmieszczona wzdłu
ż
Zagros, od Kaukazu do Elamu. Babilo
ń
czycy i Asyryjczycy, wówczas
tworz
ą
cy jedn
ą
grup
ę
Akadów, nale
żą
do bloku semickiego, którego najczystszy typ ma za cech
ę
charakterystyczn
ą
onli nos i wysoko sklepion
ą
czaszk
ę
; w j
ę
zyku Semitów, jak w naszym, rdzenie
czasownikowe podlegaj
ą
fleksji wewn
ę
trznej; religia Semitów wyznacza wa
ż
ne miejsce kultowi ubóstwionych
gwiazd. Gdy w Mezopotamii zaczyna si
ę
epoka historyczna, Semici i Sumerowie od dawna si
ę
ju
ż
z sob
ą
zmieszali i wi
ę
kszo
ść
Semitów osiedliła si
ę
w zachodniej cz
ęś
ci Górnej Syrii, sk
ą
d inwazje ich spadaj
ą
na
ś
rodkow
ą
i doln
ą
Mezopotami
ę
, wówczas b
ę
d
ą
c
ą
krajem Sumer. Pó
ź
niej, wła
ś
nie w epoce, któr
ą
si
ę
zajmujemy,
nowe fale Semitów, z pocz
ą
tku i przez długi jeszcze okres koczowników, a mianowicie Aramejczycy, przenikaj
ą
do Mezopotamii i staj
ą
si
ę
wa
ż
nym składnikiem jej ludno
ś
ci.
Semici zaczerpn
ę
li wiele elementów cywilizacji mezopotamskiej i wykorzystywali je stosownie do własnych
uzdolnie
ń
; cze
ść
dla tej cywilizacji pierwotaiej przetrwała u Akadów, którzy przewa
ż
nie wnosili tylko
nieznaczne udoskonalenia do tego, co zaczerpn
ę
li w Sumerze. Mamy tutaj do czynienia z podziwem
na
ś
ladowców, który przejawia si
ę
we wszystkich dziedzinach my
ś
li i techniki.
Trzecim elementem, jaki napotykamy w Azji Zachodnie, jest element indoeuropejski, który, jak si
ę
zdaje, nie
wywierał wpływu dzi
ę
ki swej ilo
ś
ci, lecz dzi
ę
ki jako
ś
ci, jako czynnik kieruj
ą
cy inwazjami Azjanitów,
przybyłych ze Wschodu w ci
ą
gu dziejów; Indoeuropejczycy byli przewodnikami, klas
ą
(rz
ą
dz
ą
c
ą
w tych
inwazjach i wycisn
ę
li swoje pi
ę
tno na krajach, które ujarzmili; tak oddziałali Hetyci indoeuropejscy na proto-
Hetytów azjanickich, Huryci w północnej Asyrii, Kasyci w Babilonii i Persowie w Iranie.
Mo
ż
na przypuszcza
ć
,
ż
e zasadnicze ró
ż
nice charakteru mi
ę
dzy raczej szorstkimi Asyryjczykami i bardziej
ogładzonymi Babilo
ń
czykami maj
ą
ź
ródło w cechach pierwotnej ludno
ś
ci, któr
ą
zastali w zdobytych krajach i z
któr
ą
si
ę
zmieszali; s
ą
one niew
ą
tpliwie wynikiem ró
ż
nego dozowania tych trzech wielkich elementów,
które
ś
my wy
ż
ej wyliczyli. Nie zapominajmy równie
ż
o wpływie, jaki mogła wywrze
ć
na charakter mieszka
ń
ców
ró
ż
nica klimatu mi
ę
dzy Asyri
ą
a Babilonem.
J
Ę
ZYK
J
ę
zyki, jakimi mówiono w Mezopotamii, asyryjski na północy i babilo
ń
ski na południu, stanowi
ą
razem j
ę
zyk
akadyjski. Zachodz
ą
mi
ę
dzy nimi bardzo drobne odchylenia w słownictwie; najbardziej wyczuwalne ró
ż
nice
wyst
ę
powały zapewne w wymowie. S
ą
dz
ą
c z pisma, mo
ż
na mniema
ć
, i
ż
Babilo
ń
czycy mieli tendencj
ę
do
ud
ź
wi
ę
czniania pewnych głosek. Podobne zjawisko dostrzegamy na przykład we Włoszech: neapolita
ń
czyk
wymówi ch
ę
tnie gristo zamiast cristo. Ale w epoce Sargonidów i nowobabilo
ń
skiej j
ę
zyk akadyjski zaczyna
zanika
ć
, wypierany przez j
ę
zyk Aramejczyków, okr
ąż
aj
ą
cych Mezopotami
ę
, i j
ę
zyk ten rozprzestrzenia si
ę
wsz
ę
dzie. Bardziej gi
ę
tki od akadyjskiego, ma prócz tego t
ę
wy
ż
szo
ść
,
ż
e zapisuje si
ę
go znakami
alfabetycznymi zamiast klinowymi, które, jako bardzo skomplikowane, stanowi
ą
przeszkod
ę
w przekazywaniu
my
ś
li i przyswoi
ć
je sobie mo
ż
e tylko bardzo nieliczna klasa ludno
ś
ci, mianowicie pisarze.
Od tej chwili oba j
ę
zyki istniej
ą
obok siebie; jeden prosty, aramejski, u
ż
ywany najpowszechniej, ale po którym
zachowało si
ę
mało
ś
ladów, gdy
ż
mo
ż
na go było zapisywa
ć
na łatwo niszczej
ą
cych materiałach, które do nas nie
dotarły, i drugi, asyro-babilo
ń
ski, tradycyjny, zastrze
ż
ony dla akt oficjalnych, zapisywany na tabliczkach
glinianych, które, dobrze wypalone, s
ą
prawie niezniszczalne. J
ę
zyk akadyjski, który zapisywano znakami
klinowymi, zajmuje od czasu Sargonidów, ale przede wszystkim pod rz
ą
dami Babilo
ń
czyków i Persów, takie
miejsce jak łacina na Zachodzie w wiekach
ś
rednich, ust
ę
puj
ą
c miejsca mowy potocznej aramejskiemu, tak jak
wprzód on sam zaj
ą
ł miejsce sumeryjskiego.
Zanim przyst
ą
pimy do opisu codziennego trybu
ż
ycia Babilo
ń
czyka mi
ę
dzy rokiem mniej wi
ę
cej 700 a 530
przed nasz
ą
er
ą
, nale
ż
y krótko przedstawi
ć
wypadki historyczne tego okresu, przekraczaj
ą
c nieco jego ramy.
HISTORIA MEZOPOTAMII W LATACH 700—500 P. N. E.
Babilonia i Asyria w ci
ą
gu drugiego tysi
ą
clecia p. n. e. zaciekle walczyły z sob
ą
o hegemoni
ę
2. Na pocz
ą
tku
pierwszego tysi
ą
clecia Asyria wzi
ę
ła gór
ę
i wówczas ustala si
ę
jej supremacja. Król Sargon II (722—705)
wła
ś
nie rozstał si
ę
ze
ś
wiatem. Id
ą
c
ś
ladem swoich poprzedników, zbudował w odległo
ś
ci siedemnastu
kilometrów na północny wschód od Niniwy pałac takich rozmiarów,
ż
e zdobi
ą
ce go płaskorze
ź
by, uło
ż
one jedna
przy drugiej, utworzyłyby szereg długo
ś
ci około dwóch kilometrów. Pa
ń
stwo asyryjskie wkrótce ma ju
ż
dokona
ć
ostatnich swoich podbojów, a jego obecny król, Sanherib (705—681), rozszerza jego granice. Ale
wprzód musi on stłumi
ć
bunty, tradycyjne ju
ż
na staro
ż
ytnym Wschodzie w okresie, gdy nowy król obejmuje
władz
ę
. Pretendent, popierany przez Elam, ponosi kl
ę
sk
ę
, Aramejczycy za
ś
, nomadzi, których stale n
ę
c
ą
bogactwa ludów osiadłych, zostaj
ą
odparci. Fenicja i król Judei, pod
ż
egani przez Egipt, buntuj
ą
si
ę
; Sanherib
przywraca tam porz
ą
dek i narzuca przez siebie wybranego monarch
ę
Babilonii, która znowu próbuje szcz
ęś
cia,
podszczuwana przez Merodach-baladan, swego dawnego, zdetronizowanego władc
ę
. Sanherib
ś
ciga go ze swoj
ą
flot
ą
na wodach Zatoki Perskiej, na których ów si
ę
schronił. Elam, dzisiejszy południowo-zachodni Iran, popiera
rebeli
ę
i walka pozostaje nie rozstrzygni
ę
ta. Sanherib odkłada zemst
ę
na pó
ź
niej, musi bowiem trzyma
ć
w
ryzach Arabów na południowym zachodzie pa
ń
stwa i upora
ć
si
ę
z Palestyn
ą
, znów zbuntowan
ą
. Zwraca si
ę
w
ko
ń
cu przeciw Babilonowi, niszczy go w r. 689 i za gubernatora daje mu jednego ze swoich synów. Ale
wybucha bunt w samej Asyrii i Sanherib ginie zamordowany.
Nie b
ę
dziemy si
ę
szerzej rozwodzi
ć
na temat nast
ę
pnych władców, a tak
ż
e stałych rewolucji i spisków
pałacowych. Spadkobierca Sanheriba, Assarhaddon (680—669), kieruje swoje siły przeciw Egiptowi, z którym
Asyria spotyka si
ę
stale jako z sojusznikiem ludów zachodu, pragn
ą
cych zrzuci
ć
jej jarzmo.
Assarhaddon opanowuje Delt
ę
. Ale zbuntowana Fenicja ponosi srog
ą
kar
ę
; król Sydonu, wzi
ę
ty do niewoli,
zostaje stracony, miasto zrównane z ziemi
ą
, tak
ż
e funkcj
ę
jego przejmuje które
ś
z miast s
ą
siednich, o poło
ż
eniu
dot
ą
d nie ustalonym, co ka
ż
e przypuszcza
ć
,
ż
e istniało krótko i nie zyskało wi
ę
kszego znaczenia. Z zachodu
zagra
ż
aj
ą
Assarhaddonowi Medowie, osiedleni na północny zachód od Persji, i Scytowie, nomadzi pochodzenia
indoeuropejskiego, którzy próbuj
ą
przedosta
ć
si
ę
do Asyrii przez Armeni
ę
. Po
ś
ród wszystkich tych przeciwno
ś
ci
król znalazł czas, aby podj
ąć
budow
ę
nowego pałacu w Niniwie; ale los nie daje mu chwili wytchnienia, Egipt
znów podnosi głow
ę
i Assarhaddon umiera w drodze do zbuntowanego kraju.
Assurbanipal (668—626), młodszy syn Assarhaddona, obejmuje po nim władz
ę
, podczas gdy starszy jego brat
otrzymał tron Babilonii. Przywraca on najpierw panowanie Asyrii w Egipcie. Armia asyryjska maszeruje z
Memfisu do Teb i grabi je. Jak mo
ż
na było oczekiwa
ć
, starszy brat Assurbanipala, któremu powinien by
przypa
ść
tron asyryjski, buntuje si
ę
przeciw niemu; raz jeszcze wojska asyryjskie odbywaj
ą
drog
ę
do Babilonu;
po zdobyciu miasta zdradziecki brat ginie w swym płon
ą
cym pałacu, i fakt ów daje pocz
ą
tek legendzie o
Sardanapalu. Podobny los spotyka Suz
ę
, stolic
ę
Elamu, który staje si
ę
prowincj
ą
asyryjsk
ą
. Pa
ń
stwo asyryjskie
stoi wówczas u szczytu pot
ę
gi, pod panowaniem nast
ę
pców Assurbanipala b
ę
dzie si
ę
ju
ż
tylko kurczy
ć
.
Kyaksares, król Medów, sprzymierza si
ę
z Nabopolasarem. namiestnikiem Babilonu; wyruszaj
ą
na Niniw
ę
,
któr
ą
zdobywaj
ą
w roku 612; ostatni jej król gromadzi swoje siły w Górnej Syrii, ale na pró
ż
no; pa
ń
stwem jego
dziel
ą
si
ę
dwaj zwyci
ę
zcy. Cała północ, od Medii do Azji Mniejszej, zostaje przył
ą
czona do pa
ń
stwa Medów.
Babiloni
ę
, Asyri
ę
i wybrze
ż
e morskie jednoczy pod swoim berłem Nabopolasar. Powstaje nowe pa
ń
stwo
Babilonu, zwane nowobabilo
ń
skim. Nabopolasar, jego pierwszy król, panuje przez par
ę
lat; nast
ę
pc
ą
jego jest
Nabuchodonozor (605—563). W czasie swego długiego panowania zdołał on upi
ę
kszy
ć
złupiony przez
Assurbanipala Babilon i ozdobi
ć
go pomnikami, których opisy znajdujemy w jego własnych inskrypcjach i w
opowiadaniach historyków greckich, a których
ś
lady wydobyły na
ś
wiatło dzienne prace niemieckiej ekspedycji
Koldeweya (1899—1917).
Starzy wrogowie Asyrii znów jednocz
ą
si
ę
przeciw monarchii Babilonu. Nabuchodonozor wyprawia si
ę
do
Palestyny, zdobywa Jerozolim
ę
raz w roku 597, a potem w 587; tym razem nikogo nie szcz
ę
dzi; wielu
mieszka
ń
ców kazał wymordowa
ć
, a magnatów, ksi
ążą
t, króla Sedecjasza oraz rzemie
ś
lników wywie
źć
do
Babilonii. Jest to pocz
ą
tek „wielkiej niewoli"
ż
ydowskiej, która sko
ń
czy si
ę
dopiero za czasów perskich. Miasto
Tyr pada po długim obl
ęż
eniu (trwaj
ą
cym 13 lat, jak pisze historyk Menander) i z naturalnej bazy, jak
ą
stanowi
wybrze
ż
e, Nabuchodonozor planuje interwencj
ę
w Egipcie (568). Nie wiadomo, czy t
ę
kampani
ę
doprowadził
do skutku i jaki był jej wynik.
Stałe zamieszki wypełniaj
ą
panowanie nast
ę
pnych monarchów, ale ju
ż
przygotowuj
ą
si
ę
wielkie wydarzenia;
Persowie, usadowieni w południowym Iranie, buntuj
ą
si
ę
przeciwko Medom i z kolei czyni
ą
ich swoimi
wasalami; Cyrus zostaje ich królem w czasie, gdy Babilonia ma za władc
ę
Nabonida (555—539), bardziej
dbaj
ą
cego o odbudow
ę
pomników kultu ni
ż
o obron
ę
interesów swego pa
ń
stwa. Pragnie on zgromadzi
ć
w swej
stolicy najbardziej czczonych bogów ze
ś
wi
ą
ty
ń
prowincjonalnych; budzi niezadowolenie kleru i gdy Cyrus,
który tymczasem przesun
ą
ł swoje granice a
ż
na wybrze
ż
e jo
ń
skie, zwraca si
ę
przeciw Babilonii w roku 539,
napotyka słaby opór. Daj
ą
c pocz
ą
tek nowej polityce, Cyrus (539—529) zdobywa si
ę
na tolerancj
ę
, oddaje
miastom zabrane im bóstwa, pozwala
Ż
ydom wróci
ć
do Jerozolimy, nie gwałci obyczajów Babilo
ń
czyków.
Wraz z Persami nastaje nowy duch; surowo
ść
Babilo
ń
czyków i okrucie
ń
stwo Asyryjczyków, mimo paru
nawrotów przemocy, ust
ę
puj
ą
nieznanej dot
ą
d na Wschodzie wyrozumiało
ś
ci i łagodno
ś
ci.
Jakie było
ż
ycie mieszka
ń
ca Mezopotamii w latach, których dzieje krótko naszkicowali
ś
my? Na pewno do
ść
niespokojne i przerywane smutnymi zdarzeniami, je
ś
li chodzi o mieszka
ń
ca której
ś
ze stolic (Niniwa, Babilon),
zburzonych w tym czasie, a na pewno spokojniejsze dla mieszka
ń
ców prowincji, ale niew
ą
tpliwie ogromnie
czynne, jak
ś
wiadcz
ą
wszystkie dokumenty, stanowi
ą
ce dowód bogactwa i wysokiej cywilizacji kraju pod
panowaniem ostatnich królów asyryjskich i za monarchii nowobabilo
ń
skiej.
CHRONOLOGIA
Pierwszym zagadnieniem jest ustali
ć
, jak wyliczone przez nas zdarzenia nale
ż
y umiejscowi
ć
w czasie 3. Gdy
chodzi o nasze stosunki, sprawa jest wzgl
ę
dnie prosta; poniewa
ż
przyj
ę
ło si
ę
poj
ę
cie „ery chrze
ś
cija
ń
skiej", wi
ę
c
lata dodaje si
ę
od tego punktu wyj
ś
cia, tak
ż
e uwzgl
ę
dniaj
ą
c pewne korektury wniesione z czasem do
kalendarzy, mamy ju
ż
chronologi
ę
dla tego stosunkowo długiego okresu ustalon
ą
. Rozszerzyli
ś
my ten system i
liczymy lata przed nasz
ą
er
ą
w sposób konwencjonalny, cofaj
ą
c si
ę
od tego momentu w przeszło
ść
. Oczywiste
jest,
ż
e staro
ż
ytni, którzy nie mogli przewidzie
ć
zdarzenia maj
ą
cego sta
ć
si
ę
punktem wyj
ś
cia naszej
chronologii, stosowali inn
ą
metod
ę
; ich próby powiodły si
ę
, ale pozostały niewystarczaj
ą
ce, poniewa
ż
nie mogły
oprze
ć
si
ę
na jakim
ś
stałym punkcie. Oto jak sobie z tym radzili.
Podobnie jak u innych ludów, jednostk
ą
czasu jest u mieszka
ń
ców Mezopotamii dzie
ń
, który jednak
ż
e dla nich
zaczynał si
ę
z zachodem sło
ń
ca; dzielił si
ę
on nie na dwadzie
ś
cia cztery godziny, lecz na dwana
ś
cie okresów
dwugodzinnych, które zmierzono długo
ś
ci
ą
drogi, jak
ą
mo
ż
na przeby
ć
w takim okresie czasu.
Je
ż
eli chodzi o miesi
ą
c, to dla nas, po udoskonaleniach naszego kalendarza, przyj
ę
to jeden miesi
ą
c o dwudziestu
o
ś
miu dniach, inne za
ś
maj
ą
po trzydzie
ś
ci i trzydzie
ś
ci jeden dni, tak
ż
e nasz rok liczy trzysta sze
ść
dziesi
ą
t pi
ęć
dni, co stanowi dokładno
ść
do jednej czwartej dnia w stosunku do roku słonecznego; poprawk
ę
uzyskuje si
ę
dodaj
ą
c co cztery lata jeden dzie
ń
do lutego, licz
ą
cego zazwyczaj tylko dwadzie
ś
cia osiem dni.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]