Geografia polskiej Warmii - Walenty Barczewski, Podróże
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
WALENTY BARCZEWSKIGEOGRAFIA POLSKIEJ WARMIIEdycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.plMail: historian.z.plMMIV �Polska Warmia zawiera powiat olszty�ski z mia-stami Olsztyn i Wartembork i cz�� powiatu reszel-skiego z miastem Biskupcem i 27 parafiami. Jest tomniej wi�cej trzecia cz�� w�a�ciwej Warmii. Polscybiskupi mieszkali swego czasu na zamku w Lic-perku.Ziemia na polskiej Warmii jest bardzo urodzajna,wydaje hojnie pszenic�, �yto, j�czmie�, owies, len,groch, kartofle, warzywo, poniek�d piaszczysta i bag-nista zdatna chyba dla �ubinu (lupyny), seradeli, tor-fu, to zn�w urozmaicona pag�rkami, lasami, ��kami,jeziorami.Trzy strugi: Pasaria pod Gietrzwa�dem, �yna podOlsztynem, Wad�g, u starych Prusak�w Szczulik czy-li Pisa, pod Wartemborkiem pobieraj� wody zdroj�w,jezior i bagien, unosz�c je przez Zatok� Fryjsk� doBa�tyku.Lasy i gaje ogromne i ma�e, kr�lewskie nadle-�nictwa: Kudypy, Smolniki (Piecki), Ramuk, Purda,Sad�owo, miejskie: dwa olszty�skie, jeden wartem-borski, trzy biskupieckie, niezliczone wiejskie, gbur-skie i szlacheckie wydaj� nieoszacowane bogactwadrzewa, torfu i zwierza.Jeziora na polskiej Warmii wprawdzie nie tak wiel-kich rozmiar�w i nie takiej ilo�ci, jak na pogranicz-nych Mazurach, ale jednak mn�stwo ich ukrywa wsobie coraz to nowe skarby ryb i rak�w. S�uszniewi�c i do naszej Warmii stosuj� si� s�owa Klonowi-cza1:Ryb te� dostatek, prawie dobrej wodyRodz� jeziora, stawy, rzeki, brody.Oto znaczniejsze: �ledynek, Mos�g pod Br�swa�-dem, Buchwa�dzkie, Stymbarskie, Pupkowskie, Ga-merskie, �ab�d� pod Wo�ownem, Bal�skie, Renty�-skie czyli Gilbink pod Gietrzwa�dem, Lin�wko i Gie-dajskie pod Sz�barkiem, Szel�gowskie, Redykajnskie,Dywickie, Ukiel pod Gietkowem, D�ugie, Korti Szkanda pod Olsztynem, Bart�kowe, Kielarskie,G�g�awskie, Ma�y i Du�y Kiepik i Jagielek pod Bar-t�giem, tak�e w parafii bart�skiej i sz�bruckiej wiel-kie Jezioro Tomaszkowskie, czyli Wulpink z siedmiuwyspami, z kt�rych najwi�ksze Urbanka i Herta, os-tatnia po��czona promem z brzegiem w Dorotowie.W bitwie pod Dorotowem w ko�cu sierpnia 1914 uto-n�o tu wielu Rusk�w, tak samo i w nast�pnych wi�k-szych jeziorach Pluskowskim i �a�sku. PogranicznaPasana przechodzi przez jeziora Wymojskie i Sar�g.W Ramuckich Borach jeziora Ustrych i Je�gu�skie,w nadle�nictwie purdzkim Ma�a i Du�a Czerwonka,Mendry�skie, Ko�no, Purdzkie, Kamy czyli Kiemny,Serwent i Ward�g. Pod Klewkami s� jeziora Linow-skie i Klebarskie, pod Wartemborkiem Wad�g czyliStarowartemborskie, Uml�g, Szwentajn, Kiermas,Arysz, Pisa, Ar, D�u�ek, Tumia�skie, Bart�towskie,Dobr�skie (Debrong), Ramsowskie, nareszcie pod Bi-skupcem wielki Dadaj z czterema wyspami, Rochlaw-skie, Rasz�skie, Nalcz, Kraks, Pudl�skie, Stanslew-skie (Jemu�), Stryjewskie, W�gojskie i Biesowskiei inne pomniejsze.Nazwy p�l, ��k, g�r, gaj�w, bagien, oparczysk.Przed separacj� oko�o roku 1830 by�y pola wsp�l-ne w stukach podzielane na sztuki, przecz�, d�u��,dzia�y, by�y wsp�lne lasy wiejskie, wsp�lne pastwi-ska (pa�niki), wsp�lne wyganianie, paszenie byd�a,obrabianie lnu w rasztubach za wsi� (Brechstube �szopa do tarcia lnu na cierlicach i pocieraczkach) itp.Ludzie mieszkali we wsi, na polach nie by�o �adnychmieszka�. St�d potrzeba by�o dla �atwiejszego po-rozumienia si� dalekie pola, ��ki, lasy nale��ce dojednej wsi osobnymi obdarzy� nazwami, kt�re i poseparacji pozosta�y w ustach ludu. Wiele takich nazwsi�ga czas�w staropruskich. Niekt�re si� powtarzaj�niemal w ka�dej osadzie, jak Przecz� (poprzek sztuklub d�ugich lech), D�u��, Na Sztukach, Na Dzia�ach(by�y to dodatnie udzia�y), W Gaju, Na Rogatkach,W Bukowinie. Na [w] Zapowiedzi (laski, oparczyskaw niedost�pnych grz�pach), Gieleki (du�e torfiskoz ma�ym laskiem), Dw�rznice, Kujawy, Daba (w�ska,d�uga ��ka), Szyja, Zamkowa G�ra, Pod Rasztub�(przys�owie: mieszka licho jak w rasztubzie), Z�otoc-ka, Ptasia G�ra, Jeziorko, Kara�nik, Wilcza Parowaitp. Inne za� w�a�ciwe, jak: Ba��gi (oparczyska za-wieraj�ce torf i margiel), Lipniak w Br�swa�dzie;Orzo�ek i d�b Napoleona w Bairkwedzie: borek Za-powied� w Spr�cowie; Bajk�w D�, Galeria, D�browaw Buchwa�dzie; Gielduba, Prompel, Orzo�ki, Berbery(las, g�ry, do�y, bagno) w Kajnach; Korpela, Nies�a-wy, Domna ��ka w Redykajnach; Krumzy (��ki je-ziorne) pod Starym Dworem; Polko (Schlachtfeld zaNapoleona) i torfaki mi�dzy Jonkowem a Warka�ami;Rasztuby: dwie w Wo�ownie, jedna po Pelnik, drugapod St�kiny; Kapu�niaki w Gietrzwa�dzie ko�o Gil-binka; Ksi�a G�ra, Mec, Kujawy, Glinki, Pleba�skie��ki, Pleba�skie Olszaiki, Egipt (las) w Bart�gu: Gaj(pola), D�bniak, Upajny, Klasztuki, Osiny, Chuda ��-ka, Piniwis�a, Separantka, Barbuta, Brzoz�wki, Choj-niak (g�ra), Choinowe Bagno, Kipsija (K�pjik) � tor-fowe bagno, Rokoczak, Nacpele, Kosmacz, �winieBagno w Dorotowie; Ostr�w (wyspa) na Wulpinku.Kiez�w R�g, �wi�ski K�t, Duby, Diabla G�ra, OMwnaG�ra, Majdowskie G�ry (m�wi si� na ca�e g�rzystepole w Maj dach); Ksi�e Pole, Dzia�y, Du�e ��ki,Chuda ��ka, Rozgart, Daba, Szyja, jeziorko Gielekiw Jondorfie; jezioro Wulpink (50�60 w��k) z p�wy-spem R�cz� K�pa i brzegami: Wiejski (Zieski) K�t,Komityja � po zni�eniu jeziora przez komisj� zaku-pione brzegi, gdy� grunt pod wod� fiskalny � Biel-niki, Szyl�w R�g, R�w (Zieski), Ja�k�w R�w, WilczaParowa; pola: Mazur, Biele, Polakowizna, Kadyki,Gaj, Olszak, Gielek, Gruda, Naw�gle, Kowalnia, Mer-gle w Tomaszkowie. Na Pluskowskie Jezioro pomi�-dzy Gry�linami, Pluskami, Orzechowem m�wi� oko-liczni Pluszne.Przechodzimy do parafii butry�skiej, najrozleglej-szej na Warmii, dla licznych jezior i ogromnych la-s�w � poprzednio [na]zwanych � wzd�u� od Men-dryn do �a�ska pi�� mil, dlatego od��czono [w roku]1903 orzechowski k�t pomi�dzy Plusznym a �a�-skim, sk�d mieli ludzie przesz�o dwie mile do ko�cio-�a i utworzono now� parafi� orzechowsk�. Dla ewan-gelik�w za�o�ono przed dwudziestu kilku laty osobnyko�ci� w Nowej Wsi, Nowa Wie� za�o�ona w 1820roku razem z �abuch� pod Biskupcem, dok�d ewan-gelik�w kolonist�w sprowadzono w czysto katolickichokolicach. Nowa Wie� zalana zosta�a wod� w 1855 ro-ku, tak �e przez dwa lata tylko ��dk� do dom�wprzedosta� si� mo�na by�o. Ludzie w ten czas du�obiedy wycierpieli, cho� ryby przede drzwiami �owi�mogli. Dopiero po dw�ch latach wyko�czono kana�do �ajsu przez Przykopskie Pole. Na PrzykopskimPolu dawniej biskupi warmijscy stawali ze sw� �wi-t�, jad�c z Warszawy do Licperka. Wielkie moczaryi torfiska pomi�dzy Now� Wsi�, Ja�niewem i Przy-kopem, zalane dawniej, obecnie osuszone kana�em do�ajsu, jeziora ju� za warmijsk� granic�.Poniewa� tu pomi�dzy mazursko-polskimi ewan-gelikami du�o warmi�skich katolik�w mieszka, do-damy niekt�re nazwy tamtejszego pogranicza na Ma-zurach. G�ry: Zawady, Zaskwierki; lasy: �ajsowski,Ba�dzki, nadle�nictwo Hartigwa�d; jeziora: Ma�sew-skie, D�u�nica (D�u�ek), Ko�no, �ajs (�ajskie), Ba�dz-kie Jeziorka, Jachty, Konopno, Zdr�czno, Gim podZgni�och�, Gimek, �abu�, Sembruch, Czarne, Priam,Kuchnia, Kalbruch, Krzywek Ma�y i Du�y, D�biePiecki i pod Kurkami Ma�y i Du�y Sar�g i Ma�yi Du�y Kiernoz.Na Warmii przed Kurkami, w k�cie pod Z�biem s�Z�bskie Bagna i opodal �abia Chudek i OrzechowskieJezioro, w borach: Dzierzgu�skie, Ga�ek, Oczko, Ka-letskie i M�y�skie bagna przy Mendrynach.Aby mie� robotnik�w le�nych dla tych wielkich la-s�w, sprzeda� fiskus w 1825 roku kawa� lasu nadtraktem z Butryn do Olsztyna dla za�o�enia wsi Po-krzyw. W 1830 roku podzielono w tym samym zamia-rze Kaletk� na dwie wsie: Star� Kaletk� i Now� Ka-letk� i zamieniono dla wygody z fiskusem niekt�repola (wymiary, Scheffelplatze) tak, �e powsta�y w1848 roku pod lasem Nowe Butryny dla miernej zie-mi Chabrowem, Chabr�wkiem, Chaberkowem zwane.Butryny nad granic� mazursk� otrzyma�y przy se-paracji w roku 1847 dwie trzecie p�l i jedn� trzeci�lasu, kt�ry obecnie po wi�kszej cz�ci wyci�ty. Wiel-kie oparczysko Biel, laski: Borek, W�aski, Wiejski napola zmieniono; Ksi�y Las oko�o 200 m�rg i pola:W�azy, Ko�uchy, Olszyny, W P�lku; we wsi s� trzystawki: stawek na Ksi�ym Polu, Melcuch, Kr�giel-nia, Du�e i Ma�e Stawy i Olszyny (obecnie ��ki), Ol-szak (torfak), Ksi�a Woda (gdzie len gr���) i zdr�j:Kazuby i Gradowy. Za wsi� Ptasia G�ra i Z�otockana Ba�dzkim Polu za Butrynami.W lesie opodal Rusi znajdziesz Wi�dug�, pod la-sem Muchorowo (dla lekkiej roli), nad �yn� Sojk�i �luz� Ustrych. Dalej w borze pod Mazuchami ��kiDziubiele i Wilcz� Jam�, za Wygod� ,,Obiad" � miej-sce pod wielk� choin�, pod kt�r� jaki� kr�l (Napo-leon) obiadowa� mia�. W Kabornie: Stuki, Przecz�(wysokie i niskie), Dw�rznice, �az�wki, Kujawy (te-raz do Klewk), Storzyski, Zdroj�wki, Marchwiuki,Ogrodawki, Gaz�wki, Bagn�wki, Zapowied�; w Li-nowie: Ko�owr�t, Piaskowe W�do�y (dla zachowaniakartofli), P�lko, �u�awki, Siedliska, Kierz (lasek),Che�stowo, Mostkowe Pole; ��ki: Biele, Zameczek,�abie�ce, Siedliska, Jeziorka, Lipniaki, Czarne Bag-no, Porbadnik; w Klewkach P�lko.W Klebarku masz: Pupstramy, Borek, Kurwik(dawniej jezioro, teraz ��ki), Zdroj�wki, Bocianek,Z�ot� ��czk�, Biele, Bielowe Bagno, Skrzynk�, Orle-szki (Olszyny), g�r� Kropelk� i wyspy Lipniak Ma�yi Du�y, Karp� w Klebarskim Jeziorze; Kiestr�j(spuszczone jezioro, obecnie wspania�e ��ki z kana-�em pomi�dzy Silicami i Skajbotami), pola Lin�wkoi Wysmuk�e i lasek D�bniak; w W�jtowie: Pupiki,Marchwiaki, Rogostki (pola) i bagno Kocio�ek. W tejokolicy dokonano r�nych melioracji przez wysusze-nie jeziora Kiestr�j i zni�enie Klebarskiego JezioraKana�em Klebarskim i wprowadzenie strugi Ko�nodo kana�u Kiermas przez jezioro Uml�g Kana�em El-�biety na Kaplityny do Wad�ga. Dawni...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]