Gajda Joanna - Jak uniknąć wypalenia zawodowego wśród nauczycieli, Wypalenie zawodowe
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
149
Joanna GAJDA
Politechnika Częstochowska
JAK UNIKNĄĆ WYPALENIA ZAWODOWEGO WŚRÓD NAUCZYCIELI?
W kilku ostatnich dziesięcioleciach przedmiotem pogłębionych badań i analiz
psychologicznych stała się tematyka wypalenia zawodowego nauczycieli. Zjawisko
to zostało zdefiniowane przez Pines i Aronsona jako „stan fizycznego, emocjonal-
nego i psychologicznego wyczerpania spowodowanych przez długotrwałe zaanga-
żowanie w sytuacjach, które są obciążające pod względem emocjonalnym”.
1
Wzrost liczby badań nad tym zjawiskiem wskazuje na szczególne znaczenie
roli nauczyciela i efektywności jego działań. Badania empiryczne prowadzone mię-
dzy innymi przez R. Bullough potwierdzają stresogenny charakter zawodu nauczy-
ciela spowodowany występowaniem trudności w zakresie: niedopracowania i zbyt
obszernych programów ramowych, niewłaściwych relacji interpersonalnych w ze-
społach nauczycielskich, niskiej motywacji uczniów do nauki, kierowania klasą,
zbytniej liczebności klas.
Pierce i Molley wyodrębnili następujące stadia wypalenia u nauczycieli:
-
doświadczenie wyczerpania emocjonalnego i zmęczenia;
-
przejawianie negatywnych uczuć wobec uczniów;
skłonność do negatywnego oceniania siebie, które ma swe zarzewie
w braku sukcesu osobistego.
Lee Marcus wymienia pięć etapów wypalenia się pracą u nauczycieli:
-
-
entuzjazm przeradzający się w niebezpieczny poziom aspiracji;
-
stagnacja (powątpiewanie w wartości, poczucie zamknięcia w ślepej ulicz-
ce);
-
frustracja;
-
apatia (stan znudzenia i rezygnacji);
symulowanie choroby i dążenie do zmiany miejsca pracy.
Stres jest nierozerwalnie związany z pracą zawodową nauczyciela. Jeśli na-
uczyciel doświadcza stresu o charakterze pozytywnym (eustres), pobudzający do
rozwoju i skutecznego wypełniania obowiązków – nie traci pewności siebie, nie
wygląda z niecierpliwością wolnych dni. Jeśli jednak nauczyciel jest pod wpływem
zbyt silnego negatywnego stresu „doświadcza nieprzyjemnych uczuć takich jak
napięcie, frustracja, niepokój, gniew lub przygnębienie w związku z określonymi
aspektami swojej pracy”.
2
Na podstawie prowadzonych badań nad stresem w pracy nauczyciela można
wyodrębnić kilka źródeł ciągłego napięcia:
-
-
złe zachowanie uczniów (nieprzestrzeganie zasad, brak motywacji do na-
uki);
-
presja czasu i nadmiar pracy;
-
brak podstaw etyki zawodowej;
złe warunki pracy – brak pomocy w wypełnianiu zadań dydaktyczno – wy-
chowawczych;
1
-
S. Tucholska:
Wypalenie zawodowe u nauczycieli
. Lublin 2003
2
G. Hornby, E. Hall, C. Hall:
Nauczyciel wychowawca
. Gdańsk 2005
150
niskie szanse na lepsze płace i awans.
H. Ginott przypomina, że zawodu nauczyciela nie można wykonywać obojęt-
nie. Szczególnie znaczące jest zaangażowanie w pracę wychowawczą i dydak-
tyczną. Rozpatruje on skuteczność działań nauczycielskich przez pryzmat autore-
fleksji nauczyciela. O sile i mocy tkwiącej w jego osobie świadczy cytat zaczerpnię-
ty z jego książki: „Doszedłem do przerażającego wniosku. Jestem elementem de-
cydującym na Sali lekcyjnej. To moja postawa tworzy klimat w klasie. To od moje-
go nastroju zależy, czy dzień jest ładny, czy brzydki. Jako nauczyciel posiadam
moc przemieniania życia dziecka w pasmo udręk lub radości. Mogę być narzę-
dziem tortur lub źródłem inspiracji. Mogę upokarzać albo rozbawiać, ranić albo
uzdrawiać. W każdym przypadku to na mnie spoczywa odpowiedzialność za eska-
lację albo opanowanie sytuacji kryzysowej, za utwierdzenie albo pozbawienie
dziecka jego człowieczeństwa”.
3
Złożony i trudny charakter pracy nauczyciela sprawia, że w swojej działalności
napotyka on na przeszkody wywołujące stany frustracji, doznawanie zawodu, po-
czucie rozczarowania i rozdrażnienia.
W analizie wpływu znaczenia irracjonalnych przekonań na obniżanie zaanga-
żowania zawodowego, wśród najczęściej występujących czołowe miejsca zajmują:
-
-
oczekiwanie bycia bezwzględnie lubianym i szanowanym;
-
silne przeżywanie problemów i trudności uczniów jako konieczny warunek
osiągnięcia mistrzostwa w zawodzie;
-
praca powinna zawsze spełniać pragnienia osobiste;
oczekiwanie pełnego uznania ze strony przełożonych i rodziców uczniów.
R. Bullough przestrzega przed błędną interpretacją tego poważnego problemu
jako naturalnego zakończenia kariery nauczycielskiej, porównania nauczyciela do
stopniowo wypalającej się świecy. Takie rozumienie zagadnienia nie odpowiada
prawdzie, a nawet może być szkodliwe.
Uświadomienie nauczycielom niebezpieczeństwa, jakie niesie ze sobą wypa-
lenie pomoże kształtować umiejętności niezbędnych w tworzeniu sprzyjającego
środowiska do nauki zarówno dla uczniów jak i dla nauczycieli. Zdobywanie umie-
jętności w zakresie zarządzania klasą szkolną, motywowania uczniów do nauki,
planowania i prowadzenia lekcji stymulujących twórczość i innowacyjność uczniów
pozwolą nauczycielowi na wyjście z etapu przetrwania i przejście do etapu mi-
strzowskiego w rozwoju zawodowym. Jednym z nadrzędnych czynników dla unik-
nięcia porażki jest umiejętność planowania lekcji z wyprzedzeniem. Staje się to
możliwe tylko wtedy, gdy z łatwością nauczyciel poznaje uczniów i program na-
uczania. Wybranie właściwych ćwiczeń i ułożenie ich w odpowiedniej kolejności
pozwoli pobudzić zainteresowania uczniów.
Inny rodzaj umiejętności wiąże się z przystosowaniem się do zmieniających
się warunków. Nauczyciele często tracą poczucie bezpieczeństwa i niepewności,
gdy sztywno trzymają się planu lekcji i ustalonego rytmu. Brak przygotowania na
pojawiające się problemy nie przynosi satysfakcjonujących rozwiązań. Osiągnięcie
sukcesu polega na elastyczności w rozpoznawaniu słabych punktów i dokonywa-
niu poprawek w programie nauczania na potrzeby indywidualnych uczniów.
Największe wyzwanie dla nauczycieli (nie tylko początkujących) stanowi
utrzymanie dyscypliny w klasie i skuteczne nią kierowanie. Uzyskanie pożądanego
3
R. Bullough:
Początkujący nauczyciel
. Gdańsk 2009
-
151
poziomu kontroli nad klasą zależy od starannego przygotowania i organizacji na
początku roku szkolnego. W zapobieganiu zakłóceniom i utrzymaniu płynności
lekcji wiąże się umiejętność połączenia kilku kompetencji – bycie „stycznym”, czyli
nieustanne obserwowanie tego co dzieje się w klasie, odczytywanie zachowań
uczniów oraz zdolność szybkiego reagowania na bodźce. Zaniedbanie struktury
zadaniowej nauczania koncentrującej się na problemie utrzymania porządku
w klasie przysparza nauczycielom największych trudności.
Nauczyciel na początku swej drogi zawodowej musi nauczyć się rozpoznawa-
nia zachowań uczniów odpowiednich do danego ćwiczenia. Cechą doświadczo-
nych nauczycieli jest „wszechobecność” – umiejętność wywołania wrażenia, że
nauczyciel wszystko dostrzega i nic nie umknie jego uwadze. Z tą umiejętnością
wiąże się zdolność do wykonywania dwóch czynności naraz czyli nakładanie się.
Przykład braku nakładania się: „W trakcie realizowania fragmentu lekcji, który
polegał na pracy w grupach, nauczycielka zajęła się jedną z grup, gdzie wspólnie
coś czytano. W innej grupie uczniowie mocowali się dla zabawy. Nauczycielka
zostawiła więc grupę, podeszła do przeszkadzających chłopców i ostrym tonem
przywołała ich do porządku, po czym powróciła do uczniów zajętych pracą”.
Przykład pożytecznego nakładania się: W podobnej sytuacji nauczycielka
mówi: „Czytaj dalej ja słucham” i niemal równocześnie przywołuje do porządku
rozgadanych uczniów przy innym stole: „Odwróćcie się i zajmijcie swoją pracą”.
Istotą nakładania się jest fakt zwracania uwagi przez nauczyciela na dwa róż-
ne wydarzenia jednocześnie. Sprzyja wrażeniu „wszechobecności” nauczyciela,
dając uczniom do zrozumienia, że ma „oczy dookoła głowy”.
Ustalenie odpowiedniego tempa lekcji wiąże się ze zmniejszeniem problemów
z dyscypliną. Jest to trudne zadanie zwłaszcza przy słabej znajomości i zrozumie-
niu uczniów oraz znajomości programu nauczania. Jeśli lekcja przebiega zbyt
szybko uczniowie pod koniec zajęć mają wolny czas i zaczynają przeszkadzać.
Natomiast zbyt wolne tempo lekcji wywołuje u nich znudzenie. Warunkiem utrzy-
mania właściwego tempa i kierunku lekcji jest dobre przygotowanie do lekcji i punk-
tualne rozpoczynanie zajęć. Umiejętności te świadczą o dobrej organizacji procesu
nauczania podczas którego nauczyciele rzadko ingerują „w przebieg czynności po
to, by sprawdzić w podręczniku, co robić dalej, albo, żeby uzyskać wskazówkę,
która powinna być przygotowana wcześniej, rzadko też dezorientują uczniów cha-
otycznym początkiem lekcji lub powrotem do informacji, która powinna być podana
wcześniej”.
Kształtowanie umiejętności w zakresie płynnego przechodzenia od jednego
ćwiczenia do drugiego pozwoli eliminować zakłócenia przebiegu lekcji. Takie
przejścia stanowią dla uczniów sygnał, że mogą na chwilę zrelaksować się, aby
z powodzeniem powrócić do wykonywania zadań. Stopniowe wprowadzenie po-
wtarzających się poleceń i przyswojenie ich przez uczniów pozwoli im przejść od
jednego ćwiczenia do drugiego. Przejście może wystąpić po zapoznaniu się z tre-
ścią tekstu. Przykład:
„Nauczyciel: Dobrze, wyjmijcie kartki i podpiszcie się. Zamierzam zadać wam
pytania dotyczące pierwszej części tekstu. Zamknijcie książki (…) i ostatnie pyta-
nie: Co by się zdarzyło gdyby wyczerpały się zasoby węgla kamiennego i ropy
naftowej? (krótka pauza) Podpiszcie się (kolejne przypomnienie). A teraz wymień-
cie się kartkami z kolegami.
152
W ustaleniu tempa lekcji pomaga technika określenia limitu czasu przezna-
czonego na dane ćwiczenie, a niekiedy odliczanie minut. „Macie 10 min. na wyko-
nanie zadania, a potem poćwiczymy…”. Ważną umiejętnością zwiększającą praw-
dopodobieństwo sukcesu jest dawanie uczniom wskazówek podczas indywidual-
nego wykonywania przez nich ćwiczeń. Nauczyciel może chodzić między uczniami
i dawać wskazówki zgodne z jego wizją przebiegu ćwiczenia.
Umiejętność przejścia od jednej aktywności do innej świadczy o płynności
i sprawności w prowadzeniu lekcji.
Typowym
wykroczeniem przeciw „płynności”
jest reagowanie na przypadkowe bodźce nieistotne dla aktualnego przebiegu lek-
cji, oraz dłuższe „kazania” z powodu błahych przewinień. Przykłady rwania się
lekcji: Po wykonaniu ćwiczeń ortograficznych uczniowie powinni odłożyć na bok
wszystko co było z nimi związane, i wyjąć książki do rachunków. Gdy już prawie
każdy uczeń ma przed sobą wymagany podręcznik, nauczyciel zadaje pytanie
dotyczące ostatniego ćwiczenia z ortografii „Kto napisał prawidłowo wszystkie wy-
razy?”.
Wyrobienie skutecznych nawyków w zakresie dyscyplinowania uczniów po-
zwala nauczycielowi płynnie poprowadzić lekcję. Przyjęcie programu asertywnej
dyscypliny to jedno z podejść utrwalania u uczniów pożądanych zachowań.
Kolejnym obszarem problemowym często sygnalizowanym przez nauczycieli
(nawet z dużym stażem) jest zaangażowanie w motywowanie uczniów do nauki.
Umiejętności nauczycieli w zakresie wzbudzania w uczniach motywacji do nauki:
-
cierpliwy nauczyciel zachęcający do pracy;
-
wspiera wysiłki uczniów, a nie wywołuje niepokoju przez nadmierną krytykę
lub karanie;
-
dopasowuje stopień trudności zadania do możliwości ucznia, aby uczeń
odniósł sukces, jeśli włoży w pracę odpowiednio dużo wysiłku;
przygotowanie odpowiednio zróżnicowanych i atrakcyjnych dla uczniów
zadań w celu ograniczenia nudy.
J. Brephy i N. Kher kładą nacisk na motywację wpisaną w zadanie, a opartą
na nagrodach. Z analiz literatury przedmiotu wynika, że zjawisko to występuje bar-
dzo rzadko, dlatego konieczne staje się roztropne stosowanie nagród i kar.
Zachęcanie uczniów do wysiłków w uczeniu się można realizować na kilka
sposobów:
-
-
przytaczanie źle rozwiązanych zadań, aby je uczniowie poprawiali;
przekazywanie uczniom rozmawiającym na lekcji jasnych komunikatów
w celu zaangażowania ich w proces nauczania.
Nauczyciel przerywa objaśnienie zadań i mówi: „Dobrze Jacek, ponieważ
rozmawiasz z pewnością rozumiesz to zadanie. Zrób następny przykład i omów
go”. Nie przechodząc do następnej osoby, wyjaśnia pytanie i omawia zadanie
wspólnie z uczniem, a zadaniem reszty klasy jest słuchanie ich w milczeniu.
Sposobem przekazu można zachęcać uczniów do aktywności nawet w odnie-
sieniu do mało inspirującego tematu. Wywołanie do rozwiązania zadania ucznia
przeszkadzającego często wywołuje w nim przerażenie. Jednak przy współpracy
z nauczycielem można zachęcić go do pracy. Np.: „Bartku rzeczywiście ten przy-
kład jest trudny” – nauczyciel rozpoczyna omawiać przykład wspólnie z uczniem.
Uczeń odniesie sukces w nauce jeśli nauczyciel dostosuje tempo lekcji, sto-
pień trudności zadań do możliwości uczniów. Proces poznawania uczniów oparty
na przeglądaniu prac, testów, rozpoznawaniu zadań problematycznych o odpo-
-
153
wiednim poziomie trudności, pozwoli dobierać ćwiczenia nie za trudne i nie za ła-
twe. Ćwiczenia edukacyjne mają sens tylko wtedy, gdy służą zaangażowaniu się
uczniów, zachęcają do nauki, jednak przy których uczniowie będą się dobrze ba-
wić. Motywacja uczniów do nauki zależy także od tego, czy nauczyciel używa
zróżnicowanych metod.
Aby w klasie panowała przyjazna i pełna radości atmosfera, szczególnie trud-
ną część procesu nauczania stanowi podejmowanie trafnych decyzji podczas oce-
ny pracy uczniów. Przed jakimi dylematami staje nauczyciel?
1) Czy ocenić wysiłek, czy efekt?
2) Od czego zależy ocena: od ustalonej normy, czy przyjętych kryteriów?
3) Czy uwzględnić postawę ucznia?
4) Czy ocena wpłynie na motywację uczniów do nauki i poczucie własnej war-
tości uczniów?
Sprawiedliwe ocenianie wiąże się z określeniem zdolności i potencjału
uczniów w kontekście jego starań. Uczniowie, którzy wykazują starania do osiąga-
nia lepszych wyników, mimo, że ich praca w porównaniu z pracą innych osób była
gorsza zasługują na pozytywną ocenę. Wystawianie niskich ocen zniechęca
uczniów do wykonywania kolejnych zadań, obniża ich samoocenę, poczucie wła-
snej wartości. Na szczególną uwagę zasługuje możliwość poprawy oceny, wyboru
poziomu pracy oraz podniesienia jego poziomu. Docenienie starań uczniów po-
zwala im podchodzić do lekcji z większym entuzjazmem.
Poczucie własnych zawodowych kompetencji w toku dobrze przygotowanego
kształcenia nauczycieli zapobiega ryzyka obciążenia psychicznego, emocjonalne-
go wyczerpania a w konsekwencji wypalenia.
Umiejętność pokonywania trudności zaproponowanych w opracowaniu zwięk-
sza prawdopodobieństwo pozostania w zawodzie, nie tylko przetrwania roku
szkolnego, ale osiągnięcia wysokiego poziomu niezależności i biegłości w wyko-
nywaniu swojej pracy.
Bibliografia:
Bullough R.:
Początkujący nauczyciel
. Gdańsk 2009
Hornby G.: Hall E., Hall C.:
Nauczyciel wychowawca
. Gdańsk 2005
Mac Kenzie R.:
Kiedy pozwolić, kiedy zabronić w klasie
. Gdańsk 2008
Nolting H.:
Jak zachować porządek w klasie
. Gdańsk 2004
Sęk H.:
Wypalenie zawodowe
. Warszawa 2004
Tucholska S.:
Wypalenie zawodowe u nauczycieli
. Lublin 2003
[ Pobierz całość w formacie PDF ]