Gadacz Tadeusz- Wolność i odpowiedzialność, Współczesne nurty filozofii
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tadeusz Gadacz
Wolność i odpowiedzialność
czyli o „posiadaniu wolności” i „byciu wolnym”
Chciałbym rozpocząć od przypomnienia słów ks. prof. Józefa Tischnera, mojego mistrza,
wybitnego polskiego fenomenologa i filozofa dialogu, który w ostatniej swojej ksiąŜce
Spór o
istnienie człowieka
określił wolność „jako sposób istnienia dobra”. Jemu właśnie chciałbym
dedykować mój wykład, aby w ten sposób zacząć spłacać dług wdzięczności za dobro, którego od
niego zaznaliśmy.
„Podejmowanie pytania czym jest wolność wydaje się przedsięwzięciem beznadziejnym.
Natychmiast bowiem odwieczne sprzeczności i antynomie, które jakby tylko czyhały na tę chwilę,
wpędzają nasz umysł w rozmaite dylematy, wskutek czego uchwycenie istoty wolności lub jej
przeciwieństwa (w zaleŜności od podejścia do problemu) staje się równie niemoŜliwe jak
zrozumienie kwadratury koła”1. Te odwieczne sprzeczności i antynomie są według H. Arendt
skutkiem błędnego spojrzenia na wolność. Tradycja filozoficzna zamiast wyjaśnić ideę wolności,
taką jaka dana jest w doświadczeniu, wypaczała ją. Do błędu doszło wskutek przeniesienia
wolności z jej pierwotnego obszaru, z dziedziny polityki i spraw międzyludzkich w obręb sfery
wewnętrznej, czyli woli2. Wolność w takim, metafizycznym sensie stała się jedną z ostatnich
wielkich kwestii metafizycznych. Nie pojawiła się w przestrzeni dziejów myśli staroŜytnej (od
presokratyków do Plotyna). Kiedy natomiast stała się czymś oczywistym w naszej tradycji
filozoficznej, to przede wszystkim wskutek przeŜyć św. Augustyna związanych z jego
nawróceniem. To właśnie Augustyn wprowadził w horyzont naszego myślenia wolność jako fakt
wewnętrzny, a Kartezjusz, który podjął dziedzictwo jego myśli utrwalił ją w postaci samotnego
podmiotu. Natomiast wolność w dziedzinie polityki, jako fakt Ŝycia codziennego, znana była od
staroŜytności. „Wolność (lub jej przeciwieństwo) uświadamiamy sobie pierwotnie podczas
obcowania z innymi, a nie z samym sobą”3, pisze H. Arendt. Nie moŜna zatem być wolnym
samemu. Słusznie pisze Arendt, Ŝe doświadczenie wolności w przestrzeni wewnętrznej jest
doświadczeniem wtórnym. Zakłada bowiem wycofanie się ze świata, w którym ktoś inny uchybił
naszej wolności, do sfery wewnętrznej, do której nie ma on juŜ dostępu.
Przytaczając te uwagi H. Arendt nie zamierzam oczywiście iść jej śladem i analizować pojęcie
wolności politycznej. Zamierzam raczej, idąc śladem J. Tischnera, i komentując jego określenie
1
wolności „jako sposobu istnienia dobra”, ukazać głębsze, moralne źródło wolności jako faktu
międzyludzkiego. To źródło, w którym człowiek odkrywając, Ŝe jest wolny, a nie tylko ma
wolność, jednocześnie doświadcza konieczności bycia odpowiedzialnym. Podstawowym
rozróŜnieniem, do którego będę usiłował państwa przekonać, jest rozróŜnienie między: „mieć
wolność” i „być wolnym”. Jednocześnie sprowadzi nas ono z prawnej płaszczyzny rozpatrywania
odpowiedzialności na płaszczyznę moralną. Nie będę mówił zatem o odpowiedzialności w sensie
przedmiotowym, czyli takim, jaki ukazuje się w pytaniu: „Kto jest za to odpowiedzialny”?; pytaniu,
które stawiamy, by przypisać komuś sprawstwo i postawić go przed trybunałem odpowiedzialności.
Tak rozumiana odpowiedzialność nie jest pierwotna. Pierwotną jest odpowiedzialność osobowa,
czyli taka, jaka ukazuje się w stwierdzeniu: „To jest odpowiedzialny człowiek”. Pisał S.
Kierkegaard: „JeŜeli się spojrzy na nasze czasy, wydają się tak smutne; zastanawia się człowiek,
czy istnieje jeszcze coś, co się nazywa odpowiedzialność, czy oznacza to jeszcze cokolwiek.
Wszyscy chcą rządzić, nikt nie chce ponosić odpowiedzialności. Pamiętamy jeszcze świeŜo
francuskiego męŜa stanu, który, kiedy mu ofiarowywano ponownie tekę, powiedział, Ŝe zgadza się
na to, ale z zastrzeŜeniem, Ŝe sekretarz stanu będzie ponosił odpowiedzialność. Król we Francji, jak
wiadomo, nie jest odpowiedzialny, ale minister jest, minister nie chce być odpowiedzialny, ale chce
być ministrem, sekretarz stanu nie chce być odpowiedzialny i ostatecznie kończy się na tym, Ŝe
odpowiedzialni są nocni stróŜe i zamiatacze ulic”4.
Zacznijmy od wolności. Gdyby człowiek był sam, wolność w ogóle nie mogłaby się pojawić. Być
moŜe człowiek doświadczałby swobody jako otwartości przestrzeni, zarówno zewnętrznej jak i
wewnętrznej oraz pewnych moŜliwości, które zgodnie ze swą naturą mógłby w tych wymiarach
realizować. Wolność wyraŜałaby się zatem w przekonaniu, Ŝe to „ja chcę”, ja mogę, Ŝe „ja” o sobie
samym decyduję, wybieram i rozstrzygam. Jednak i w takim doświadczeniu, w którym wolność
wydaje się być czymś przez nas posiadanym, wyraŜającym nasze własne istnienie, musimy
przynajmniej załoŜyć istnienie drugiego człowieka. Nawet bowiem wówczas, gdy zazdrościmy
ptakom („wolny jak ptak”), to nie zazdrościmy im umiejętności lotu ze względu na sam lot (braku
takiej moŜliwości nie doświadczamy jako ograniczenia naszej wolności), lecz tęsknimy za swobodą
będąc np. zamknięci w więzieniu. Ktoś jednak tam nas zamknął. Wolność (czy teŜ jej
zaprzeczenie) pojawia się dopiero w relacjach międzyludzkich. Wolność, w swej istocie, w sposób
pierwotny jest czymś, co musi brać pod uwagę zarówno własne istnienie, jak i istnienie innego
2
człowieka. Dlatego relację człowieka do przestrzeni, zarówno przestrzeni fizycznej jak i
„przestrzeni moŜliwości” określam jako posiadanie wolności („mieć wolność”). Wolność
posiadana ma charakter przedmiotowy. Natomiast relację człowieka do człowieka określam jako
„bycie wolnym”. Związana jest ona z naszym istnieniem i istnieniem innych ludzi.
To, co jest wspólne jednemu i drugiemu wymiarowi wolności (jej posiadaniu, jak i byciu wolnym),
to fakt, Ŝe wolność jest czymś osobistym. Wolności doświadczamy jako moŜliwości początku
(autonomii). Jestem wolny, o ile moje działanie bierze początek we mnie, o ile jest moim własnym
działaniem. Jestem wolny w mierze, w jakiej ja to działanie określam. Musimy przezwycięŜyć tu
następny błąd.
Wolność często kojarzona jest z ideą niezdeterminowania. Ta idea ma charakter negatywny i
wyraŜa tylko tyle, Ŝe jakiś fakt nie determinuje innego faktu. Brak determinacji,
niezdeterminowanie nie oznacza jednak jeszcze wolności, która ma charakter pozytywny. Pojęcie
niezdeterminowania jest synonimem pojęcia przypadku. Z jednej strony mamy więc
przeciwieństwo pary słów: niezdeterminowanie - determinacja, z drugiej pary słów: wolność -
przymus. Zakresy tych pojęć nie pokrywają się ze sobą, ani determinacja z przymusem, ani
niezdeterminowanie z wolnością. Jeśli bowiem np. ktoś w sposób wolny postanawia, aby zawsze
przestrzegać pewnych określonych zachowań, postępować tak samo w tych samych warunkach, to
zewnętrzny obraz jego zachowania, jego postępowania nie zawierałby nic przypadkowego. Taki
człowiek byłby całkowicie obliczalny. Moglibyśmy przewidzieć jak się zachowa, a mimo to nie
byłby mniej wolny.
Postępowanie wolne nie jest więc postępowaniem przypadkowym. To bowiem, co pozwala nam
wierzyć w czyjąś wierność, w wierność przyrzeczeniom, w trwałość uczuć, w stałość przychylności
czy dobroci, a więc to wszystko, co stanowi istotę międzyludzkich relacji, to właśnie wiara w
wolność drugiego człowieka i ufność pokładana w tej wolności; wiara, Ŝe zmieniające się
okoliczności czy sytuacje nie zmienią nastawienia lub postępowania drugiego. Człowiek jest więc
tym bardziej obliczalny, im bardziej jest wolny. Natomiast człowiek nieobliczalny nie jest wolny,
ale kapryśny lub szalony. Szczególnie moŜemy to dostrzec w doświadczeniu miłości. Miłość
bowiem w sposób wyjątkowy zakłada wolność i wyklucza przymus. Jeśli istnieje miłość, to
związana jest ona z głębokim przekonaniem o jej trwałości, o niemoŜności przezwycięŜenia jej
przez zewnętrzne doświadczenia czy zmiany, a jednak w pełni pozostawia drugiej osobie wolność,
3
potwierdzając ustawicznie gotowość do niewywierania Ŝadnego przymusu w wypadku odejścia
miłości czy zdrady. I w tej wolności drugiego pokłada nadzieję. JeŜeli bowiem mamy przekonanie,
Ŝe drugi jest nam wierny nie w sposób wolny, ale tylko z powodu lęku, korzyści czy
przyzwyczajenia, to nie uwaŜamy tego za godne, a nawet rodzi się wątpliwość, czy w ogóle jeszcze
moŜemy mówić o miłości. Max Scheler pisze: „Zachodzi nawet taki istotny związek, Ŝe z im
większą wolnością spełniony jest pewien akt, czyli im bardziej określa go sama osoba, a nie jej
związki z poszczególnymi sytuacjami czy przeŜyciami, tym dłuŜej ten akt trwa i przenika całość
duchowego Ŝycia osoby”5. „Z im większą wolnością...”, a więc bardziej autentycznie, bardziej
źródłowo. Ten autentyczny wymiar wolności utoŜsamiamy z samą osobą. Osoba, wolność,
autentyczność są więc pod pewnym względem synonimami.
W związku z tym wymiarem wolności chciałbym zwrócić uwagę na dwie rzeczy. Najpierw na
poznania wolnego działania człowieka. OtóŜ trudno na podstawie jedynie zewnętrznych wyrazów
czyjegoś postępowania rozeznać, czy ktoś zachowuje się pozytywnie dzięki przyzwyczajeniu, czy
dzięki wolności. Gdy mnie pozdrawia, gdy zachowuje zasady obyczajowe, to czyni tak, poniewaŜ
tak go przyzwyczajono, uwaŜa to za koniunkturalne, korzystne dla siebie, czy czyni to w sposób
wolny? Przystosowawszy się do stawianych mu wymagań przybiera oczekiwane maski czy pozy,
ale nie jest wolny, gdyŜ nie jest autentyczny. Człowiek wolny nie udaje tego kim nie jest. Staje w
całej prawdzie swojej ludzkiej osoby. Doświadcza związku ze swymi czynami na podobieństwo
związku artysty ze swoim dziełem. „...nazywamy wolnym akt, wypływający z ja, i tylko z ja - pisał
H. Bergson. Akt, który nosi znamię naszej osoby jest prawdziwie wolny, poniewaŜ tylko nasze ja
moŜe rościć sobie prawo do jego ojcostwa”6. Bergson, jak wiadomo odróŜnia w związku z tym „ja
glębokie” od „ja powierzchniowego”. Wynika z tego zatem: 1) Ŝe wolność, to sprawa osobowej
głębi; 2) Ŝe im z większych głębi naszego osobowego istnienia ona wypływa, tym bardziej jesteśmy
wolni; 3) Ŝe tak rozumiana wolność pozostanie dla nas tajemnicą.
Druga uwaga dotyczy natomiast obawy przed wolnością. Jestem świadom, Ŝe to co powiedziałem
stanowi zaprzeczenie powszechnego przekonania. Raczej sądzi się, Ŝe wiara w wolność prowadzi
do zniszczenia wszelkiej pewności, moŜności zaufania, Ŝe prowadzi nawet do chaosu. Przekonanie
to jest jednak wytworem „lęku przed wolnością”. KaŜdy zna ten lęk. Lęk rodziców przed uznaniem
wolności swoich dzieci. Lęk wychowawców, przed wolnością wychowanka, lęk kochającego przed
zdradą. JakŜe jest trudno kochającemu pozostawić wolność kochanemu, spodziewać się
4
kontynuacji jego nastawienia od niego samego, a nie od moralnych czy prawnych środków
ochrony. JakŜe trudno jest, a jednak jedynym węzłem, który łączy małŜonków, rodziców z dziećmi,
przyjaciół czy ukochanych jest pełne pozostawienie wolności ich własnej osobie, uznanie jej i
liczenie na nią.
Autentyczne relacje międzyludzkie muszą zawsze rozpoczynać się od uznania jednostkowego
istnienia kaŜdej osoby właśnie ze względu na tę jej metafizyczną wolność, ze względu na to, Ŝe
kaŜde indywidualne istnienie jest początkiem, a zatem nie moŜe być zredukowane do
czegokolwiek. Osobie naleŜy się afirmacja nie ze względu na jej przymioty, lecz ze względu na to,
Ŝe jest osobą, ze względu na jej wolność. W szczególny sposób da się to dostrzec w sytuacji osób
spotykanych poraz pierwszy. Pisze Martin Buber o wychowawcy: „Oto wchodzi on po raz pierwszy
do klasy, widzi ich skulonych przy stolikach, rozmieszczonych przypadkowo, źle lub dobrze
zbudowanych, o twarzach pustych, zwierzęcych albo szlachetnych - ma przed sobą obecny jak
gdyby stworzony wszechświat. Spojrzenie wychowawcy akceptuje i przyjmuje ich wszystkich. Nie
jest on z pewnością potomkiem greckich bogów, którzy porywali swoich wybrańców. Wygląda mi
raczej na przedstawiciela prawdziwego Boga. Bo jeŜeli Bóg "kształtuje światło i stwarza
ciemność", człowiek jest zdolny to i to pokochać - pokochać światło dla niego samego i ciemność
dla światła przyszłego”7.
„Wolność jest sposobem istnienia dobra”, pisał J. Tischner. Nie ma zatem innej drogi do dobra,
takŜe osobistego dobra osoby, jak droga jej wolności. „Wolno człowiekowi dla swych celów
posługiwać się jako środkiem nierozumnymi rzeczami, lecz nie istotami rozumnymi: nie wolno mu
nawet posłuŜyć się nimi jako środkiem dla ich własnych celów; nie wolno mu wpływać na nie jak
na martwą materię lub na zwierzę, aby przy ich pomocy osiągać swe cele, nie licząc się z ich
wolnością. Nie wolno mu Ŝadnej rozumnej istoty uczynić cnotliwą, mądrą lub szczęśliwą wbrew jej
woli. Pomijając juŜ, Ŝe byłby to wysiłek daremny i Ŝe nikt nie stanie się cnotliwy, mądry lub
szczęśliwy bez własnej pracy i własnego trudu, pomijając więc, Ŝe człowiek nie moŜe tego uczynić,
nie powinien teŜ tego chcieć, nawet gdyby mógł lub wierzył, Ŝe moŜe, gdyŜ jest to niesłuszne i
popada przez to w sprzeczność sam z sobą”8. A H. Elzenberg stwierdził krótko: ”W ostatecznym
rachunku wolność jest lepsza od narzuconej doskonałości”9.
Nie ulega wątpliwości, Ŝe to właśnie ryzyko związane z wolnością, a raczej z brakiem
odpowiedzialności rodzi lęk przed uznaniem wolności innego. Ryzyko to jest potrójne. Po pierwsze
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]